W nawiązaniu do trwających prac Komisji Europejskiej nad nową Agendą dla Miast oraz dokumentów i stanowisk przygotowanych przez Eurocities i European Community of Practice on Partnership (EcOOP), a także w oparciu o własne doświadczenia i analizy, miasta zrzeszone w Związku Miast Polskich wyrażają następujące stanowisko:

1. Wzmocnienie roli miast i partnerstwa jako fundamentów polityki unijnej.

W związku z toczącą się debatą nad kształtem polityki spójności po 2027 roku apelujemy o utrzymanie jej jako silnej, horyzontalnej polityki rozwojowej Unii Europejskiej, dostępnej dla wszystkich regionów. Polityka ta musi pozostać głównym instrumentem realizacji długoterminowych celów UE – w szczególności transformacji energetycznej i cyfrowej, przeciwdziałania i adaptacji do zmian klimatu, wyrównywania szans rozwojowych, wsparcia inwestycji komunikacyjnych, polityki mieszkaniowej, rewitalizacji, przeciwdziałania depopulacji oraz zagrożenia utratą talentów i wykluczeniom terytorialnym oraz zapewnienia bezpieczeństwa wszystkim obywatelom Unii Europejskiej.

Z uznaniem przyjmujemy kierunek zmian zmierzający do większego zaangażowania miast jako pełnoprawnych partnerów w kształtowaniu i wdrażaniu polityk Unii Europejskiej. Nowa Agenda powinna jednoznacznie afirmować zasadę partnerstwa, która – wraz z zasadą subsydiarności – stanowi fundament unijnej polityki spójności oraz skutecznego i demokratycznego zarządzania publicznego. Zasada ta musi być stosowana na każdym etapie procesu programowania i wdrażania funduszy, a jej stosowanie powinno być powiązane z europejskim semestrem koordynacji polityk gospodarczych i społecznych.

Wzmacnianie zasad spójności będzie miało kluczowe znaczenie dla prowadzenia polityki miejskiej oraz osiągnięcia większego wpływu ukierunkowanego terytorialnie i dostosowanego do potrzeb mieszkańców. W tym kontekście istotne jest wdrożenie zasady partnerstwa na poziomie krajowym i regionalnymi, w której miasta mają do odegrania ważną rolę.

Sprzeciwiamy się zapowiedziom centralizacji polityki spójności, która – poprzez eliminację regionalnych mechanizmów dystrybucji funduszy – stanowiłaby zagrożenie dla dotychczasowego modelu rozwoju terytorialnego UE. Centralizacja oznaczałaby osłabienie autonomii samorządów, odejście od dobrego rozpoznawania lokalnych potrzeb - zerwanie z oddolnym zarządzaniem i faktyczne podporządkowanie polityki lokalnej bieżącym uwarunkowaniom polityki krajowej. Zagrażałaby też współpracy między szczeblami samorządów oraz relacjom z partnerami społecznymi i gospodarczymi.

2. Potrzeba dedykowanego wsparcia finansowego i narzędziowego dla miast.

Miasta i obszary metropolitalne mają kluczowe znaczenie dla przyszłości Europy. Są centrami wzrostu, innowacji i usług publicznych, a zarazem obszarami koncentracji wyzwań: społecznych, infrastrukturalnych, mieszkaniowych, środowiskowych i bezpieczeństwa. 75% mieszkańców UE żyje w miastach – polityka unijna musi lepiej to odzwierciedlać. Polityka miejska UE powinna stać się jednym z głównych filarów polityki spójności po 2027 roku. Powinna też być spójna z innymi politykami Unii i zintegrowana z jej celami strategicznymi. Potrzebne są nowe formy elastycznego zarządzania oraz mechanizmy wsparcia finansowego ponieważ granice administracyjne miast bardzo często nie odpowiadają już fizycznym, gospodarczym, czy kulturalnym lub środowiskowym warunkom ich rozwoju. Nowe mechanizmy powinny umożliwiać łączenie różnych typów interwencji i źródeł finansowania w ramach jednego, spójnego projektu lub programu, zgodnego z kierunkami rozwoju strategicznego .

W pełni popieramy postulat przeznaczenia co najmniej 15% funduszy polityki spójności na rzecz miast, poprzez lokalne instrumenty terytorialne, takie jak Zintegrowane Inwestycje Terytorialne (ZIT) czy Inne Instrumenty Terytorialne (IIT). Wzywamy do rozszerzenia tej alokacji na wszystkie fundusze strukturalne i inwestycyjne, nie ograniczając się jedynie do EFRR.

Opowiadamy się za kontynuacją wdrażania Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji jako uzupełniającego dla Polityki Spójności, z zachowaniem dotacyjnej formy wsparcia. Fundusz na rzecz Sprawiedliwej Transformacji jest integralną częścią Europejskiego Zielonego Ładu i innych celów zrównoważonego rozwoju. Istotne jest, że instrument ten wspiera działania z zakresu efektywności energetycznej, OZE, ochrony bioróżnorodności, niskoemisyjnego transportu czy też gospodarki o obiegu zamkniętym, co pozwoli osiągnąć cele klimatyczne, społeczne i ekologiczne.

Warto również rozważyć wprowadzenie odrębnych narzędzi dedykowanych kompleksowej realizacji działań w ramach opracowanych i przyjętych Planów Zrównoważonej Mobilności Miejskiej (SUMP), stanowiących obligatoryjny wymóg dla ośrodków metropolitalnych.

Z zadowoleniem przyjmujemy także propozycję utworzenia dedykowanej „koperty finansowej” dla miast i metropolii oraz wzmocnienia wsparcia technicznego (TSI) w formule odrębnej dla miast, a nie państw członkowskich. Postulujemy elastyczną metodologię dystrybucji środków, zgodną z zasadami partnerstwa, podejścia terytorialnego oraz wielopoziomowego zarządzania.

Miasta powinny być traktowane jako pełnoprawni partnerzy – współodpowiedzialni za planowanie, wybór i realizację projektów finansowanych z funduszy UE. Konieczne jest zagwarantowanie udziału władz miejskich i metropolitalnych w negocjacjach programów operacyjnych oraz w projektowaniu instrumentów finansowych opartych na podejściu terytorialnym. Proponowane w „Drodze ku następnym wieloletnim ramom finansowym” (komunikat KE z 12 lutego 2025 r.) odejście od regionalnych programów na rzecz wyłącznie programów krajowych oraz koncepcja „Single Plan” niosą ryzyko centralizacji i osłabienia samorządności. Powinien zostać utrzymany obecny model wielopoziomowego, współdzielonego zarządzania funduszami UE, z silnym udziałem władz lokalnych i regionalnych.

3. Polityka metropolitalna i rola miast jako motorów rozwoju.

Nowa Agenda powinna uznawać rosnącą rolę metropolii jako motorów innowacji, wzrostu i zrównoważonego rozwoju w Europie. Wymaga to stworzenia dedykowanych instrumentów wspierania obszarów metropolitalnych, w tym mechanizmów finansowych, narzędzi planowania przestrzennego w skali metropolii oraz wsparcia zintegrowanej mobilności i usług publicznych. W tym kontekście podkreślamy znaczenie zachowania i dalszego rozwoju ZIT jako skutecznego narzędzia integracji działań samorządów i wzmacniania spójności terytorialnej. Aby jednak ZIT mogły się w pełni rozwijać, potrzebne będzie wzmocnienie ich struktur zarządzania, tak aby instytucje na poziomie metropolitalnym miały realne kompetencje decyzyjne, większą elastyczność w mechanizmach finansowania oraz silniejsze zachęty do podejmowania współpracy międzygminnej.

Agenda miejska UE oraz przyszła polityka spójności powinny również zawierać instrument skierowany do miast średnich i małych, które realizują ważne funkcje lokalnych ośrodków rozwoju. Tylko taki instrument pozwoli skutecznie mierzyć się z kompleksowymi wyzwaniami, które wymagają zintegrowanych, wielopoziomowych i długofalowych interwencji.

Wiele miast średnich i małych nie tylko w Polsce ale i w innych krajach Unii Europejskiej zmaga się z negatywnymi trendami demograficznymi, doświadcza odpływu młodych ludzi i osłabienia funkcji miejskich, mierzy się z rosnącymi kosztami utrzymania usług publicznych przy ograniczonych dochodach własnych. Nowa Agenda musi w sposób wyraźny objąć osobnym komponentem polityki wsparcia miasta poza metropoliami, w tym m.in.: rozwój lokalnego mieszkalnictwa i poprawę atrakcyjności osiedleńczej, wsparcie dla edukacji, zdrowia, kultury i transportu zbiorowego, przeciwdziałanie suburbanizacji i degradacji centrów miast, uwzględniać kierunek policentrycznego rozwoju, w których miasta, w szczególności średnie mają istotne znaczenie jako lokalne ośrodki rozwoju. Zwracamy również uwagę na potencjał miast transgranicznych. Uważamy, że nowa Agenda dla Miast powinna po raz pierwszy wyraźnie uwzględnić specyfikę miast transgranicznych, poprzez: stworzenie komponentu transgranicznego Agendy, umożliwienie realizacji wspólnych usług publicznych i inwestycji infrastrukturalnych, uproszczenie dostępu do instrumentów współpracy transgranicznej i środków EWT, wsparcie budowy zintegrowanych rynków pracy, przestrzeni kultury i edukacji. Miasta transgraniczne mogą stanowić laboratoria europejskiej integracji – łączące mieszkańców, instytucje i polityki po obu stronach granicy.

4. Kluczowe obszary interwencji: priorytety polityki miejskiej UE.

Zgodnie z kierunkami wyznaczonymi przez Komisję Europejską oraz stanowiskiem Eurocities i ECoPP, wskazujemy na następujące obszary priorytetowe, które wymagają wsparcia w ramach przyszłej Agendy przez co powinny odpowiadać na kluczowe potrzeby i wyzwania miast, takie jak:

• Adaptacja do zmian klimatu – z naciskiem na rozwój zielono-niebieskiej infrastruktury, wzmacnianie odporności na ekstremalne zjawiska pogodowe.

• Cyfryzacja i inteligentne miasta – rozwój usług cyfrowych, infrastruktury ICT i zarządzania usługami komunalnymi, adaptację do ery AI.

• Przeciwdziałanie depopulacji i suburbanizacji – poprzez zatrzymywanie mieszkańców, rewitalizację centrów, rozwój transportu zbiorowego i planowanie zwartej struktury przestrzennej.

• Polityka senioralna – wspierająca aktywność osób starszych i dostosowująca infrastrukturę i usługi do potrzeb starzejącego się społeczeństwa.

• Polityka prorodzinna - opieka nad dziećmi, godzenie życia zawodowego z rodzinnym, równość szans, walka z ubóstwem dzieci, wysokiej jakości edukacja, wsparcie rodzin borykających się z trudnościami wychowawczymi i życiowymi.

• Rewitalizacja zdegradowanych obszarów miejskich – rosnące potrzeby w tym zakresie wymagają stabilnych, dedykowanych instrumentów wsparcia;

• Mieszkalnictwo – zapewnienie dostępnych mieszkań, rozwój budownictwa społecznego i poprawa jakości istniejących zasobów.

• Zrównoważona mobilność miejska – niezbędne jest trwałe wsparcie dla wdrażania planów mobilności miejskiej, obejmujących transport publiczny, ruch rowerowy i pieszy.

• Bezpieczeństwo i odporność miast – jako kluczowy komponent odporności na kryzysy i zagrożenia, zarówno klimatyczne, jak i społeczne. Unia powinna wspierać miasta w rozwoju systemów ochrony ludności, zabezpieczaniu infrastruktury krytycznej, zapewnianiu ciągłości usług komunalnych, bezpieczeństwa zdrowotnego (wobec zagrożeń pandemią i kryzysami zdrowia psychicznego), żywnościowego i energetycznego;

5. Włączenie miast w tworzenie polityk i instytucjonalne wzmocnienie ich roli.

Doceniamy inicjatywę Komisji Europejskiej powołania wiceprzewodniczącego wykonawczego odpowiedzialnego za miasta oraz plan utworzenia rady doradczej do 2035 roku, która będzie współkształtować agendę polityczną. Uważamy, że w jej skład powinni wejść przedstawiciele miast, sieci miejskich, państw członkowskich, środowisk akademickich i władz metropolitalnych. Tylko realne, a nie fasadowe, partnerstwo umożliwi efektywną implementację polityk miejskich.

Podzielamy opinię, że nowa Agenda może przyczynić się do wzmocnienia demokratycznej legitymacji UE poprzez umożliwienie władzom lokalnym odgrywania bardziej znaczącej roli w łączeniu Unii z jej obywatelami. Liderzy lokalni są najbliżej ludzi i najlepiej znają lokalne potrzeby.

6. Znaczenie poziomu regionalnego i roli samorządów województw.

Wyzwania polityki spójności powinny odpowiadać na postawione pytania o przyszłość oraz planowane zmiany, ponieważ decyzje podejmowane obecnie będą miały wpływ na przyszłość miast i ich obszarów funkcjonalnych. Dlatego pozostawienie decyzji, które dotyczą polityki spójności oraz środków unijnych, w rękach samorządowców jest elementem umacniającym demokrację w każdym z państw członkowskich. Zdecydowanie opowiadamy się za utrzymaniem dotychczasowego modelu polityki spójności opartego na poziomie regionalnym. Samorządy województw, znając potencjały i wyzwania miast oraz ich obszarów funkcjonalnych, są naturalnymi partnerami w planowaniu i realizacji polityk rozwojowych. Odejście od regionalizacji grozi utratą skuteczności interwencji oraz brakiem adekwatności działań do lokalnych uwarunkowań.

Miasta – niezależnie od ich wielkości oraz obszary metropolitalne stanowią podstawowe ogniwa spójności terytorialnej Unii Europejskiej. Miasta są centrami usług publicznych, a metropolie – lokomotywami konkurencyjności, przemysłu, kompetencji kryzysowych i transformacji technologicznej, mimo że nadal są niedoinwestowane.

W tym kontekście nowa Agenda dla Miast powinna:

• zapewnić stały, partnerski udział miast i obszarów metropolitalnych w procesach programowania i wdrażania polityki spójności;

• zagwarantować wzmocnienie zasady wielopoziomowego zarządzania i subsydiarności;

• utrzymać i rozwinąć regionalne programy operacyjne jako narzędzia dostosowane do lokalnej specyfiki;

• umożliwić realny udział miast i metropolii w wyborze projektów, negocjacjach programów i projektowaniu instrumentów finansowych;

• zapobiec centralizacji zarządzania funduszami i odejściu od sprawdzonych mechanizmów regionalnych.

Deklarujemy gotowość dalszego aktywnego udziału w kształtowaniu przyszłej polityki miejskiej Unii Europejskiej – zarówno poprzez struktury Związku Miast Polskich, jak i na forum międzynarodowym. Wierzymy, że tylko oparte na zasadzie partnerstwa i wielopoziomowego zarządzania podejście może zapewnić skuteczne, sprawiedliwe i trwałe wsparcie dla europejskich miast i ich mieszkańców.

To wspólne stanowisko Komisji Polityki Miejskiej i Rozwoju Miast oraz Komisji Polityki Europejskiej i Spraw Zagranicznych Związku Miast Polskich w sprawie nowej Agendy dla Miast Unii Europejskiej zaakceptowane przez Zarząd ZMP.