Kiedy zapada zmrok, w oknie starego domu długo pali się jeszcze światło. Tam mieszka ktoś, komu sił już brak – by dojść po wodę czy poprosić sąsiada o pomoc. Ukochana wieś, moja ukochana dzielnica, niegdyś gwarna i pełna dzieci, cichnie razem z tymi, którzy zostali. To tu zderzają się dwie polskie rzeczywistości: godność sędziwego życia i bezradność wobec systemowych braków. Wiejska, małomiasteczkowa codzienność, tak bliska, a jednocześnie na tyle oddalona, że nie mieści się w ramkach państwowych strategii i wielkomiejskich rozwiązań.

Od wielu już lat stoimy przed wyzwaniem starzenia się społeczeństwa i rosnącej liczby osób przewlekle chorych. Problemy, które do niedawna kojarzyły się głównie z rozproszonymi wsiami, coraz wyraźniej dotykają także mieszkańców małych i średnich miast. Samotność, brak wsparcia, zbyt rzadkie wizyty opiekunów środowiskowych i dylematy lokalnych władz – jak pomóc, gdy brakuje pieniędzy, kadr i pomysłów? To nie są odosobnione dylematy, lecz realna codzienność tysięcy seniorów i ich rodzin – na przedmieściach, osiedlach miast i w powiecie.

Dotychczasowe modele wsparcia często ograniczają się do pojedynczych usług: wizyty pielęgniarki, rzadkiej asysty opiekunki społecznej lub placówki, których odległość i warunki odstraszają. Problemy te pogłębiają się przez niedobór kadr, krótkotrwałe działania projektowe i niedostateczną integrację różnych form wsparcia.

Przełom: skalowalny model z Podlasia

Z tych potrzeb narodził się innowacyjny model Fundacji Hospicjum Proroka Eliasza „Dać to, czego naprawdę potrzeba”. Idea opieki „docierającej do człowieka” zyskuje uznanie dzięki swojej skuteczności i elastyczności stosowania zarówno na wsiach, jak i w miastach średniej wielkości.

Model z Podlasia integruje różne specjalizacje, jednocześnie wspierając także opiekunów rodzinnych, którzy do tej pory pozostawali bez wystarczającego wsparcia. Niezwykle istotnym atutem tego rozwiązania jest silne osadzenie w lokalnej społeczności. Partnerstwo z ośrodkami pomocy społecznej, parafiami, organizacjami pozarządowymi i wolontariatem integruje działania i dostarcza pomocy także tam, gdzie państwowy system łatwo się wykrusza. Model sprawdzi się świetnie w miastach średnich. Zwłaszcza w dzielnicach, w których ze względu na gęstość obszaru lub specyficzne bariery, mogą mieć utrudniony dostęp do specjalistycznych usług zdrowotnych i społecznych.

W latach 2021–2023 ten podlaski pomysł przeszedł próbę ognia w projekcie „Scaling the Social Innovation”, współfinansowanym przez Europejski Fundusz Społeczny. Model wdrożono pilotażowo w dwudziestu jeden organizacjach z trzynastu województw. Objęto wsparciem prawie trzysta osób starszych. Przeszkolono blisko stu koordynatorów, a lokalne zespoły uczyły się, jak zintegrować medycynę, pomoc społeczną i wsparcie emocjonalne — bez tworzenia nowych instytucji

Serce gminy tu, gdzie mieszka człowiek

Tam, gdzie jeszcze parę lat temu obowiązywał scenariusz rutynowej wizyty, model z Podlasia proponuje coś absolutnie unikalnego: wsparcie całej rodziny i włączenie wszystkich „bliźnich” – ośrodka pomocy społecznej, parafii czy lokalnych stowarzyszeń. W miejsce anonimowych usług pojawia się twarz koordynatora opieki osób zależnych. To ktoś, kto rozumie, że czasem potrzeba nie kroplówki, lecz rozmowy; bywa, że więcej znaczy pomoc w podaniu obiadu niż kolejne skierowanie do szpitala. Tutaj „opieka” znaczy obecność, a „system” – sąsiedzką gotowość, by wrócić pod ten sam dach, nawet jeśli metry dzielą domy.

Lekarstwo, które działa dłużej niż grant

Gdy kończy się unijna dotacja i granty znikają z tabel, wiele projektów osuwa się w zapomnienie. Tymczasem podlaski model przetrwał ten egzamin. Tamtejsze samorządy nie wywiesiły białej flagi – wręcz przeciwnie: zbudowany system opieki domowej pozostał, rozwija się i inspiruje kolejne miejscowości w całej Polsce. Model już dawno przestał być lokalnym eksperymentem. Jego trwałość to fakt: stanowiska koordynatorów, sieci wsparcia i gotowe przewodniki – bezpłatne, dostępne dla wszystkich gmin – działają, bo odpowiadają na prawdziwe potrzeby tych, którzy najciszej proszą o pomoc.

Siła w otwartości: gotowe narzędzia dla każdej gminy

Może to banał, lecz właśnie prostota i dostępność decydują o sukcesie tej innowacji. Chcesz wdrożyć model u siebie? Nie musisz wymyślać koła od nowa. Każda gmina, ośrodek zdrowia czy organizacja społeczna znajdzie gotowe materiały, scenariusze i wskazówki na stronach Fundacji – bez bramki na Facebooku, logowania czy opłat. To rozwiązanie, które ze swoją elastycznością pasuje do każdej rzeczywistości lokalnej. Nie ma drugiego tak kompletnego, interdyscyplinarnego i „ludzkiego” modelu wśród opieki domowej.

Ludzie – najlepsi eksperci od bliskości

Nie można nauczyć troski z książki. Można jednak podpowiedzieć, jak ową troskę wzmocnić, usystematyzować i dodać jej siły organizacyjnej. Taki jest właśnie ten model: oparty na potencjale społeczności i realnych zasobach, w którym kluczowy jest człowiek – po obydwu stronach łóżka. By zdrowie, bezpieczeństwo i poczucie bycia ważnym nie kończyły się na granicy administracyjnej naszej wsi. I by w tym jednym zapalonym oknie zawsze czekała na kogoś orzeźwiająca bliskość.

Fundacja udostępnia bezpłatne materiały i przewodniki na stronie www.hospicjumeliasz.pl oraz u partnerów projektu. Ten model to coś więcej niż rozwiązanie – to nadzieja na nowy standard troski.

Komplet narzędzi i przewodników – zarówno od Fundacji, jak i od strony rządowej

Samorządy, które szukają praktycznego wsparcia we wdrażaniu deinstytucjonalizacji i opieki domowej, znajdą dziś szereg darmowych, oficjalnych narzędzi. Obejmują one zarówno materiały wypracowane przez Fundację, jak i oficjalne wytyczne rządowe:

• Ogólnopolskie wytyczne tworzenia lokalnych planów deinstytucjonalizacji usług społecznych („Wytyczne DI”), dostępne na stronie Ministerstwa Rodziny i Polityki Społecznej: https://www.gov.pl/attachment/f54b5d71-9dd1-41d5-bf03-b1261402d4a3
• Informacje i zintegrowane usługi w zakresie Domowej Opieki Medycznej oraz materiały edukacyjne dla opiekunów i gmin, Portal Gov.pl: https://www.gov.pl/web/domowaopiekamedyczna
• Katalog narzędzi oraz pełne raporty z wdrażania modelu Fundacji Hospicjum Proroka Eliasza: https://hospicjumeliasz.pl/pliki/katalog.pdf oraz https://irwirpan.waw.pl/polski/Dac_to_czego_naprawde_potrzeba_2024.pdf
• Przykładowe procedury, scenariusze, ścieżki i umowy wdrożeniowe: dostępne na stronach Fundacji i partnerów projektu oraz na portalu: https://owop.org.pl/projekty_owop/skalowanie-innowacji-spolecznej-opieka-domowa-na-terenach-wiejskich

Dodatkowo, praktyczne informacje o zasadach deinstytucjonalizacji oraz nowe formy wsparcia (np. lokalne centra opieki domowej, wypożyczalnie sprzętu, teleopieka) opisano na portalu Ministerstwa Zdrowia: https://zdrowie.gov.pl/aktualnosci/download/file_id/25374/doc_id/2318.html.

Efekty i rekomendacje – model dla każdego

Wdrożenie modelu przynosi trwałe korzyści: poprawia komfort i jakość życia osób zależnych i ich rodzin – zmniejsza liczbę hospitalizacji, odciąża instytucje opieki całodobowej, obniża wydatki samorządów i buduje spójną lokalną sieć wsparcia opartego na kompetencji oraz współpracy. Co szczególnie ważne, po okresie finansowania grantowego wiele instytucji nadal świadczy opiekę według tego modelu, traktując go jako fundament nowoczesnego systemu wsparcia.

Otwarty katalog narzędzi pozwala wszystkim zainteresowanym społecznościom – w mieście i na wsi – budować rozwiązania szyte na miarę lokalnych potrzeb, angażując dostępne zasoby i ludzi o różnych kompetencjach. Rekomendacje płynące z procesu skalowania wskazują na potrzebę systematycznego rozwijania sieci wsparcia dla opiekunów domowych, szkolenia nowych kadr oraz na rozwijanie form mobilnej i zdalnej opieki, które sprawdzają się szczególnie w miastach średniej wielkości i na przedmieściach.